Sokół wędrowny (
Falco peregrinus) – gatunek średniego ptaka drapieżnego z rodziny sokołowatych (Falconidae).
 |
| Sokół wędrowny |
Informacje ogólne
Zamieszkuje cały świat z wyjątkiem Antarktyki. Nie ma go też w północnej części Arktyki, na niektórych północnych wyspach oceanicznych, m.in. Islandii, Spitsbergenie, Wyspach Franciszka Józefa i Ziemi Północnej. W dawnym sokolnictwie – już od czasów średniowiecza – był najczęściej układanym ptakiem drapieżnym. Przystosowany wybitnie do łowów na zwierzynę lotną, był używany do polowań na ptactw błotne, kuropatwy czy cietrzewie. Osiągając w locie znaczną prędkość, jest w stanie strącać ptaki znacznie przerastające go rozmiarem. Nie potrafi natomiast polować na zwierzynę ukrywającą się wśród drzew i krzewów. W locie pikowym sokół wędrowny potrafi rozwinąć prędkość przekraczającą 320 km/h, co czyni go najszybciej poruszającym się organizmem na Ziemi.
Liczebność
W Europie (w tym w Polsce) dawniej był to rozpowszechniony ptak lęgowy (do lat 40. szeroko rozpowszechniony), jednak w latach 50. i 60. XX wieku nastąpił drastyczny spadek jego liczebności, głównie z powodu skażenia środowiska biocydami (w tym pestycydami z grupy DDT). Wyróżnia się 19 podgatunków. Europejską populację szacuje się na 700 par lęgowych
Sokolnicy w Niemczech i USA opracowali metody intensywnej hodowli ptaków drapieżnych, zaczynając właśnie od tego gatunku. W Polsce sokolnicy rozpoczęli próby hodowli sokoła wędrownego w latach 70. Od połowy lat 80. XX wieku w ramach Programu Restytucji Populacji Sokoła Wędrownego w Polsce z powodzeniem prowadzona jest reintrodukcja sokoła wędrownego do odpowiadających mu biotopów. Od tamtej dekady obserwuje się go już stosunkowo często i regularnie.
W Polsce, gdzie żyje podgatunek nominatywny
F.p. peregrinus, jest znów lęgowy, choć bardzo rzadki – całkowitą liczebność szacuje się na około 12-14 par (w 2008 roku). Jedna z nich regularnie gniazduje od 1998 roku na Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Z gniazd na PKiN oraz na kominie MPEC we Włocławku prowadzona jest transmisja internetowa. W Polsce prowadzone są prace nad restytucją populacji nadrzewnej, jedynej nadal zagrożonej według IUCN/BirdLife International. Podobny program prowadzony jest w Niemczech, planowane są także reintrodukcje w celu odtworzenia populacji nadrzewnej w Białorusi i na Litwie. Obecnie w kraju lęgnie się kilka par, częściej w górach. W Polsce gniazda sokołów widuje się często na kominach zakładów przemysłowych i wysokich budynkach większych miast nad środkową Wisłą, dolną Odrą i w górach południowej części kraju. Lokalizacje lęgowisk są utrzymywane w tajemnicy przed kłusownikami wybierającymi jaja. Na Wybrzeżu pojedyncze sokoły wędrowne pojawiają się w trakcie migracji i zimą, poza tym nad zbiornikami wodnymi i dolinach polskich rzek. Zimuje regularnie, choć decydują się na to jedynie nieliczne ptaki. Coraz częściej widuje się je wtedy w dużych miastach - Warszawie i Wrocławiu. Stowarzyszenie „Sokół” w 2011 roku zlokalizowało 9 par na terenach zurbanizowanych (z czego 5 wyprowadziło z sukcesem młode) – na PKiN w Warszawie, we Włocławku, Szczecinku, Płocku, Głogowie, na budynkach Elektrowni Doliny Dolnej Odry koło Gryfina, Zakładów Wiskord w Szczecinie oraz Zakładów Chemicznych Police oraz na kominie w Toruniu.
 |
|
Systematyka
Pierwsze kopalne ślady rodziny Falconidae pochodzą z Nowej Zelandii i Antyli z plejstocenu. Ich rozmieszczenie wskazuje na to, że już wtedy ptaki te miały szerokie występowanie. Badania genetyczne wykazały możliwość krzyżowania się w przeszłości sokołów wędrownych z rarogami. Powszechnie uważa się, że w Europie żyją 3 podgatunki żyjące w odmiennych strefach geograficznych: F.p. calidus, F.p. peregrinus i F.p. brookei. Dwa pierwsze nie różnią się wyraźnie między sobą (niektórzy widzieli w nich ten sam podgatunek), głównie drobnymi cechami ubarwienia, rysunkiem na spodniej stronie ciała i wielkością.
Charakterystyka
Cechy gatunku
Duży sokół, o krępej sylwetce, silnej budowie ciała z długimi, ostro zakończonymi skrzydłami i masywną głową. Samica większa o około 1/3. Ptaki obu płci ubarwione podobnie. Dorosłe – wierzch stalowoszary z rozjaśnieniem na kuprze, wole kremowe, spód biały z nakrapianiem na piersi w kształcie łez, a poniżej ciemnym poprzecznym prążkowaniem. Osobniki młode – wierzch ciemnobrązowy, spód kremowy z podłużnym prążkowaniem. Mają jasne kreskowanie na bokach głowy i karku, a kremowo ubarwiony spód uwidacznia grube i ciemne kreski. Wąs jest niewyraźnie zaznaczony.
Na policzkach charakterystyczny czarny „wąs” kontrastującym z białym policzkiem. Jest bardziej wyrazisty w porównaniu z innymi sokołami podobnej wielkości. Szyja i ogon krótkie. Dziób krótki, silnie hakowato zagięty z charakterystycznym „zębem” w górnej części i odpowiadającym mu wcięciem w żuchwie. Nogi, woskówka, obramowanie oczu i nasady dzioba w intensywnie żółtym kolorze. Nozdrza wyraźnie widoczne na tle woskówki, okrągłe, z widocznym centralnym punktem. Oko bardzo ciemne, z prawie niewidoczną źrenicą.
Kolorystyka wyraźnie różni się pomiędzy podgatunkami, szczególnie egzotycznymi. Jest znacznie większy od pustułki. W porównaniu z nią szersze u nasady i bardziej zaostrzone skrzydła. Ubarwienie wierzchu może mylić go z kobuzem.
Wymiary średnie
- Samiec:
- długość ciała
- 41 cm
- rozpiętość skrzydeł
- 95 cm
- Samica:
- dł. ciała
- 49 cm
- rozpiętość skrzydeł
- 114 cm
- Długość ogona
- 13,5 - 18 cm
Masa ciała
samce 0,6-0,75 kg
samice 0,9-1,3 kg
Zachowanie
Lot sokoła jest zwinny i energiczny, choć uspokaja się przy dłuższych dystansach. Skrzydła są wtedy lekko zagięte. Poza okresem lęgowym prowadzi samotniczy tryb życia. Dorosłe ptaki przez cały rok przebywają w okolicach swojego rewiru lęgowego. To przeważnie ptaki młode podejmują wędrówki.
Na terenach lęgowych da się słyszeć dźwięczne, skarżące zawołania – zawodzenie.
Pomimo nazwy gatunkowej sokół wędrowny nie jest ptakiem migrującym. W wielu innych krajach jednak zaznacza się ten fakt, np. w nazwie niemieckiej
Wanderfalke, angielskiej
Peregrine i włoskiej
Pellegrino. Po łacinie
peregrinus oznacza wędrowca lub pielgrzyma. Prawdopodobnie określenie wzięło się z czasów wyłapywania młodych ptaków przez sokolników do celów łowieckich. W tym wieku osobniki młodociane nim osiągną dojrzałość płciową chętnie się przemieszczają, choć i tak na dość niewielkie odległości. Tej nieścisłości odpowiadają tylko populacje północe, które wędrują jesienią i wiosną. Poza tym w pozostałych obszarach areału jest to gatunek osiadły.
Zawrotną szybkość, z jaką porusza się sokół w trakcie ataku na zwierzynę, zmierzył Ken Franklin w latach 90. Skoczył z ptakiem na dużej wysokości z samolotu i osiągnął prędkość 400 km/h. Uważa jednak, że mogłaby być ona jeszcze większa.
 |
| Sokół wędrowny w locie |
Biotop
Rozległe obszary wszystkich kontynentów, najczęściej doliny rzeczne i obszary górskie, w Europie także lasy w pobliżu wód ze starodrzewem i wysokimi drzewami. Od połowy XX wieku często zasiedla także tereny zurbanizowane. Półki skalne zastąpione są tam przez wysokie budynki. Miasta obfitują w pokarm – gołębie skalne i pocztowe oraz inne ptaki – brakuje naturalnych wrogów. Unika jednak wysokogórskich regionów, zagospodarowanych dużych pól uprawnych i dużych zamkniętych kompleksów leśnych.
W Europie Środkowej lęgnie się najchętniej w półjaskiniach stromych skalistych ścian i w niszach w okolicach dolin rzecznych i zalesionych gór, kamieniołomów.
Sokoły wędrowne wyróżniał się 2 ekotypami. Podgatunek F.p. peregrinus gnieździł się w konstrukcjach lęgowych innych gatunków ptaków – bielików, rybołowów, orlików, jastrzębi, myszołowów, czapli, kormoranów oraz bocianów, które lokowały je na drzewach. Po wprowadzeniu do użytku DDT i niszczeniu miejsc lęgowych ekotyp ten zanikł. Obecnie trudno powiedzieć, czy ekotyp ten różnił się również na poziomie genetycznym od reszty populacji. Techniki molekularne pozwalające to sprawdzić pojawiły się już zbyt późno, na podstawie obecnie żyjących osobników nie da się tego ustalić. W latach 90. odkryto jednak w południowym Uralu kilkadziesiąt leśnych gniazd. Pozwoliło to na stwierdzenie, że ptaki wybierają miejsce na gniazdo według tego, w jakiej lokalizacji znajdował się lęg, w którym same się wychowywały. Ta zasada przyświeca również polskiej reintrodukcji.
Rola gatunku w biocenozie
Strategię łowiecką sokoła można uznać za oportunistyczną – chwyta najłatwiej dostępną zwierzynę, jaka pojawi się na jego terytorium. Tym samym efektem jego polowań jest stabilizacja zbyt dużego wzrostu liczebności danego gatunku ofiar. Ewolucja tego ptaka pokazuje coraz większą specjalizację w jednej technice łowieckiej – szybkości ataku nurkowego. Odpowiedzią w tym „wyścigu zbrojeń” u atakowanych ptaków jest zwrotność – robienie uników w decydującej chwili oraz wybór odpowiedniego pułapu lotu uwzględniającego zagrożenie.
Sokół wędrowny wpływa też ograniczająco na liczebność jastrzębi (największych ich konkurentów) i puchaczy.
Okres lęgowy
 |
| Gniazdo Sokoła wędrownego |
Toki
Ptaki charakteryzuje seryjna monogamia – co roku w trakcie godów wiosennych i jesiennych tworzona jest nowa para. Silny terytorializm powoduje jednak, że gdy obu partnerom uda się przeżyć do następnego sezonu, to kojarzą się ze sobą ponownie. Wynika to z tego, że ptaki przebywają cały rok w pobliżu swojego rewiru lub dość wcześnie wracają do niego po migracji. Wyprowadzają jeden lęg w roku, który zaczyna zwykle w kwietniu i maju.
Gniazdo
Na większości światowego areału sokoły gnieżdżą się na skałach, zagłębieniach na półkach skalnych od 45 cm szerokości, klifach morskich. W tundrze na północy Europy i Ameryki, na piaszczystych wydmach często gniazdują na ziemi lub na bagnach. W pasie nizin europejskich – od Holandii po Ural, w tym w Polsce – sokoły gnieździły się na drzewach. Był to jedyny taki ekotyp na świecie. Ekotyp ten wymarł w latach 60. XX wieku, obecnie odbudowywany jest poprzez reintrodukcje. Sokoły wybierały gniazda przeważnie w wierzchołkach najwyższych drzew, bardzo często w koloniach czapli. Nie budują własnych gniazd, lecz wykorzystują i zajmują gniazda innych ptaków: czapli siwej, kruka lub też innych ptaków drapieżnych. Na terenach zurbanizowanych gniazdo zakładają w szczelinach lub wypustach wysokich budynków (wież kościelnych, dzwonnic, kominów). Chętnie wykorzystują sztuczne gniazda. Nie dokładają wyściółki.
Podgatunek
F.p. macropus gnieździ się w dziuplach, głównie z powodu braku skał.
Jaja
Pod koniec marca lub na początku kwietnia samica składa 2-4 (rzadziej do 6, ale przeważnie 2) jaja, mało wydłużone, prawie kuliste, mocno brązowo nakrapiane, tak, że prawie nie widać biało-żółtawego tła, o wymiarach średnich 52 × 40 mm. Wewnętrzna część skorupy pozbawiona jest zielonego odcienia. Jeden lęg w roku. Składane są w dwu- i trzydniowych odstępach. Kiedy zniesie przedostanie lub ostatnie jajo przystępuje do inkubacji.
Wysiadywanie
Przeważnie ok. 30 dni przez obydwoje rodziców. Pisklęta wykluwają się prawie w tym samym czasie. W pierwszych dniach po wykluciu samiec zajmuje się dostarczaniem rodzinie pokarmu. Samica w tym czasie ogrzewa pisklęta i podaje im pożywienie uprzednio je rozdarłszy na kawałki. Młode przebywają w gnieździe przez okres od 35-40 dni, a potem jeszcze przez okres ok. 60 dni pozostają pod opieką rodziców. W 5-6 tygodniu życia potrafią już latać. Pierwsze gniazdowanie odbywają w 2 roku życia.
Pożywienie
 |
| Młodociany Sokół wędrowny rozrywający zdobycz |
To typowy ornitofag – łowi głównie ptaki wielkości gołębia lub większe, łapane w locie na otwartej przestrzeni. Są to przeważnie gołębie miejskie, siewkowce, mewy i kaczki oraz mniejsze ptaki. W jadłospisie środkowoeuropejskich sokołów wędrownych znajduje się aż 200 gatunków ptaków, choć najczęściej (oprócz wspomnianych wcześniej) są to drozdy, wrony, szpaki.
Zdobycz wypatruje z wysokich punktów obserwacyjnych lub z powietrza. Na ofiarę spada lotem nurkowym z bardzo dużą prędkością (ocenianą nawet na 300-350 km/h jak pocisk, uderzając w jedno skrzydło ofiary, tak by samemu uniknąć urazu. Przy pikowaniu ma złożone, ale lekko odstające od ciała skrzydła. Pogoń może trwać do skutku. W ataku próbuje doprowadzić zwierzę do śmierci przez samą siłę uderzenia w tył głowy lub kark szponami lub piersiami. Gdy zdobycz bezwiednie opada sokół nawraca i przechwytuje ją w locie, by ta nie upadła na ziemię. Już samo pojawienie się nad danym terenem sokoła powoduje panikę wśród niedrapieżnego ptactwa.
Jeśli sokół wędrowny musi aktywnie gonić zdobycz w locie, a ta nie jest dużych rozmiarów, może chwytać ją szponami i uśmiercać przez zmiażdżenie dziobem lub skręcenie kręgów szyjnych. Zachowuje się zatem inaczej niż jastrzębie korzystające jedynie z łap.
Badania F. Engelmanna pokazują, że w przypadku łowów z czatowni sokół nie atakuje ptaka, np. kawki czy gołębia, który przelatuje tuż pod nim, ale pozwala mu oddalić się na odległość 600-1000 m. Wtedy dopiero rozwija skrzydła i rzucając się w powietrze pędzi z prędkością strzały, by z impetem „musnąć” ofiarę i wrócić po nią, nim ta spadnie na ziemię.
Ze względu na jedynie powietrzny sposób polowania teoretycznie ofiara, jeśli spokojnie siedzi na ziemi, nie musi obawiać się ataku.
Ochrona
W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd sokołów wędrownych obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1.01 do 31.07) – w promieniu do 500 m od gniazda.
W latach 60. był na skraju wymarcia, ale wieloletnia ochrona poskutkowała gniazdowaniem na terenie kraju. W przypadku Europy w połowie XX wieku prawie zupełnie wyginął. Głównym powodem takie stanu było powszechne stosowanie środków ochrony roślin, a zwłaszcza DTT. Toksyczne substancje gromadziły się w organizmie tego drapieżnika i powodowały jego bezpłodność. W Polsce wsiedlanie sokołów hodowanych w niewoli rozpoczęto dopiero w latach 90. i dopiero pod koniec tamtej dekady widoczne były tego efekty. Obecnie nadal jest zagrożony:
- prześladowaniami hodowców gołębi;
- wybieraniem jaj z gniazd przez ich kolekcjonerów;
- świadomym zabijaniem sokoła.
W wielu krajach prowadzone są programy restytucji gatunku. W niektórych krajach (np. w USA, części Niemiec, Szwecji, Francji) programy reintrodukcji zostały zakończone, gdyż dzikie populacje zostały odbudowane. W Polsce sokolnicy nadal prowadzą reintrodukcję na terenach leśnych w celu odtworzenia ekotypu nadrzewnego. Stowarzyszenie na rzecz Dzikich Zwierząt „Sokół”zainstalowało w całej Polsce kilkadziesiąt sztucznych gniazd dla sokołów i obrączkuje wszystkie dostępne dzikie sokoły i ptaki reintrodukowane. Używa do tego kolorowych obrączek ornitologicznych i obserwacyjnych, zgodnie z międzynarodowym systemem pozwalającym na ich późniejszą identyfikację.
.png&filetimestamp=20120125231540)
.png&filetimestamp=20120113073817){kind=link}